१० टोली ७० भन्दा धेरै खेलहरू र ५२ दिनको महाकुम्भ आईपीएल २०२३ ताली र पैसाको कुम्भ मेला सकिएको छ ।

सहभागी १० टोलीमध्ये एक च्याम्पियनले २० करोड नगद पुरस्कार पाए । प्लेअफमा पुग्ने थप तीन टोलीले पनि नगद पुरस्कार पाए । तर बाँकी ६ टोली रित्तो हात फर्किएत त ?

वास्तवमा यो होइन । पुरस्कार रकम आईपीएलमा भाग लिने टोलीको आम्दानीको सानो हिस्सा मात्र हो ।

७० हजार करोडको ब्रान्ड भ्यालु पार गरेको आईपीएलमा सहभागी हरेक टोली धनी बन्दै गएको छ ।

लिलामीमा टोलीको मालिक तय हुन्छ लिलामीमा भाग लिनको लागि तीन हजार करोडको मूल्य पनि आवश्यक छ ।

बीसीसीआईले आईपीएलमा नयाँ टोली स्वामित्व लिलामी मार्फत निर्णय गरिन्छ । तर सबैले यो लिलामीमा भाग लिन सक्दैनन् ।

लिलामीमा भाग लिनको लागि पहिलो सर्त त्यो व्यक्ति वा समूहको मूल्य तीन हजार करोड वा सोभन्दा बढी हुनुपर्छ ।

यी सर्तहरू पूरा गर्नेहरूले ई–मेल मार्फत बीसीसीआईलाई आवेदन पठाउँछन् । आवेदकहरूमध्ये कसलाई लिलामीमा बस्न दिने भन्ने निर्णय बीसीसीआईले गर्छ ।

२००८ मा ८ टोलीहरू बनाइयो र २०२२ मा २ टोली थपिए

आईपीएलको पहिलो सिजन अर्थात सन् २००८ मा कुल ८ सहरको नाममा टोली घोषणा गरिएको थियो । त्यसपछि विभिन्न कम्पनीले बोलपत्र लगाएर टोली किनेका थिए ।

सन् २००८ मा बीसीसीआईले टोलीको लिलामीको आधार मूल्य ३७९ करोड रुपैयाँ राखेको थियो । मुम्बईको लागि अधिकतम रु ८५० करोडमा किनिएको थियो । 

बीचमा, बीसीसीआईले राजस्थान र चेन्नईका टोलीलाई प्रतिबन्ध लगाएपछि पुणे र कोच्चि टोलीहरू सुरु गरियो । तर पछि यी टोलीहरू विघटन भए र राजस्थान र चेन्नई लिगमा फर्किए ।

२०२१ मा, आईपीएलमा दुई नयाँ टोली थप्ने घोषणा गरिएको थियो । गुजरात र लखनउको नाममा रहेका यी टोलीको लिलामी दुबईमा भएको थियो । यसमा अडानी ग्रुप, टोरेन्ट र म्यानचेस्टर युनाइटेड पनि सहभागी थिए ।

गुजरातको टोलीलाई सीभीसी क्यापिटल समूहले किनेको थियो भने लखनऊको टोली आरपी संजीव गोयन्का समूहले लिएको थियो । बीसीसीआईले दुई फ्रेन्चाइजीको बदलामा कुल १२ हजार करोड रुपैयाँ पाएको थियो ।

फ्रेन्चाइजीको अवस्था सधैं राम्रो थिएन... डेक्कन चार्जर्सले खेलाडीलाई तलब दिन सकेन

टोलीका मालिकका लागि सुरुका वर्षहरू खासै राम्रो भएनन् । लागत धेरै थियो र नाफा धेरै कम थियो । हैदरावादको नाममा रहेको डेक्कन चार्जर्सको अवस्था खेलाडीलाई तलब दिन समेत पैसा नभएको अवस्थामा पुगेको थियो ।

यसपछि, बीसीसीआईले डेक्कन चार्जर्सलाई फेरि लिलामी ग¥यो र यो ४५०  करोड भारुमा सनराइजर्स हैदराबादको रूपमा नयाँ टोलीको रूपमा आयो ।

अहिले आइपीएलमा पैसा वर्षीरहेको छ । अहिलेको अवस्थामा मुम्बईको ब्रान्ड भ्यालु नै १० हजार करोडभन्दा बढी रहेको छ । 

आईपीएल टोलीहरूको ब्रान्ड मूल्य प्रत्येक वर्ष दोब्बर हुन्छ । ५ पटक आईपीएलको उपाधि जितेको मुम्बई इन्डियन्स यस लिगको सबैभन्दा सफल फ्रेन्चाइजी हो । यही कारणले गर्दा टोलीको ब्रान्ड भ्यालु पनि १० हजार करोडभन्दा बढी छ ।

वास्तवमा, कुनै पनि टोलीको ब्रान्ड मूल्य बढाउने मापन यहाँको लिगमा उसको उत्कृष्ट प्रदर्शन हो । यही कारणले गर्दा २०२३ मा चेन्नई ब्रान्ड मूल्यमा मुम्बई पछि दोस्रो स्थानमा छ । किनभने उपाधि जित्दा पनि त्यो टोली मुम्बईभन्दा एक स्थान तल छ ।

फ्रेन्चाइजले कँहाबाट पैसा कमाउँछन् ?

टोलीको कमाईको सबैभन्दा ठूलो हिस्सा केन्द्रीय फण्डबाट आउँछ।

टोलीको ७० देखि ८० प्रतिशत कमाई आईपीएलको सेन्ट्रल फण्डबाट आउँछ । सेन्ट्रल फण्ड भनेको मिडिया अधिकार, शीर्षक प्रायोजन र आईपीएलको अन्य प्रायोजनबाट हुने आम्दानी हो ।

यस कमाईको ५० प्रतिशत बीसीसीआईमा जान्छ । बाँकी भाग मध्ये, लगभग ४५–५० करोड रुपैयाँ पुरस्कार राशिमा जान्छ।

बाँकी रकम १० फ्रेन्चाइज मालिकहरू बीच बाँडिएको हुन्छ । यो रकम फ्रेन्चाइजीको लोकप्रियता र कार्यसम्पादनका आधारमा विभाजन गरिएको छ। जुन टिम बढी लोकप्रिय हुन्छ, उसको हिस्सा पनि बढी हुन्छ ।

कमाईको अर्को ठूलो हिस्सा प्रायोजनबाट आउँछ

टोलीले प्रायोजन गर्नको लागि जर्सीमा १० स्थानहरू बेच्न सक्छ । जब तपाई आइपीएल हेर्दै हुनुहुन्छ, तपाईको आँखामा सबैभन्दा पहिले कुन कुरा आउँछ? खेलाडीको जर्सीमा ठूला र साना लोगोमा ?

वास्तवमा प्रत्येक आईपीएल टोलीले जर्सीको १० स्पटसम्म प्रायोजक बेच्न सक्छ । यी प्रायोजक स्पटहरूको दर क्यामेरामा दृश्यता अनुसार तय गरिएको छ।

टोलीको जर्सीको अगाडि देख्नुहुने प्रायोजकलाई प्रमुख प्रायोजक भनिन्छ।

जर्सीमा प्रत्येक स्थानको लागि फरक सम्झौताहरू

जर्सीमा भएको स्थानमा फरक फरक रेट रहेको हुन्छ । जर्सीको अगाडी रहेको मुख्य प्रायोजकले प्रयोजनबापत वार्षिक २५–३० करोड तिर्नुपर्छ । त्यस्तै जर्सीको हातको फिताका लागि १०–१५ करोड तिर्दा छातीको दाहिने भागको माथि टोलीको लोगोको विपरित ठाँउका लागि पनि १०–१५ करोड तिर्नुपर्ने हुन्छ । जर्सी प्रायोजक बाहेक, ब्रान्डहरू पनि टोलीको आधिकारिक साझेदार बन्न सक्छन् । यो सम्झौताका लागि उनले वार्षिक ८० लाखदेखि ३ करोड रुपैयाँ तिर्नुपर्नेछ ।

चेन्नई सुपर किंग्स आईपीएलको स्टार टोली मध्ये एक हो, त्यसैले टिभिएस समूहले तीन वर्षको लागि यसको प्रमुख प्रायोजन प्राप्त गर्न एक सय करोड रुपैयाँ तिर्नुपर्ने थियो।

प्रत्येक टोलीले आफ्नो घरेलु मैदानमा हुने खेलको टिकट बेचेर आम्दानी गर्छ ।  टोलीको सामानबाट पनि कमाउँछ।

आईपीएलमा हरेक टोलीको घरेलु मैदान हुन्छ । प्रत्येक टोलीले आफ्नो घरेलु मैदानमा एक सिजनमा ७–८ खेल खेल्छन्।

यी खेलहरूको टिकट दर टोली आफैंले निर्धारण गर्दछ। टिकटबाट हुने आम्दानी पनि फ्रेन्चाइजीकै हो । यससँगै टोलीले टोलीको लोगोसहितको जर्सी, क्याप, चस्मा र झोला जस्ता सामान पनि बिक्री गर्ने गरेको छ ।

टिकट बिक्री टोलीको आम्दानीको १० देखि १५ प्रतिशत हुने गर्दछन् । मुम्बाई इन्डियन्सको घरेलु मैदानमा हुने खेलको टिकटको मुल्य ९०० बाट ९२०० सम्म रहेको छ । त्यस्तै चेन्नईको १५ सय देखि तीन हजार, कोलकाताको ७५० देखि २६ हजार, लखनाऊको ५०० देखि १६ हजार, दिल्ली क्यापिटल्सको ८५० देखि १८ हजार रहेको छ । बैंग्लोरको एक हजार देखि ३० हजार, राजस्थानको आठ सय देखि पाँच हजार, हैदरावादबो ५०० देखि ११ हजार, पञ्चाबको ९५० देखि ८५००  गुजरातको ५०० देखि १० हजारसम्म रहेको छ । सबैभन्दा महंगो टिकट बैंग्लोरको रहेको छ । 

टोलीले आफ्नो कुल आम्दानीको २० प्रतिशत बीसीसीआईलाई दिन्छन्

प्रत्येक आईपीएल टोलीले आफ्नो कुल आम्दानीको ८० प्रतिशत मात्र राख्न सक्छ । उसले बीसीसीआईलाई २० प्रतिशत सेयर दिनुपर्छ । यो रकम लिलामीमा टोली जितेपछि मालिकहरूले बीसीसीआईलाई तिर्ने फ्रान्चाइजी शुल्कभन्दा अलग हुने गर्दछ ।

फ्रेन्चाइजीको खर्च

प्रत्येक फ्रान्चाइजीले आफ्नो टोलीमा रिटेन गरिएका खेलाडी थपेर अधिकतम २५ र न्यूनतम १८ खेलाडी राख्न सक्नेछन् । कुनै पनि टोलीमा बढीमा आठ विदेशी खेलाडी हुन सक्छन् ।

विदेशी खेलाडीको संख्या आठ बाट घटेको छ । २०२२ मा, पञ्जाब किंग्सले कम्तीमा दुई खेलाडीहरू राखेको थियो, त्यसैले टोलीले अधिकतम २३ स्लटहरू खाली गरेको थियो।

खेलाडीको तलबमा वार्षिक ९० करोड खर्च हुन्छ । यो रकम सबै फ्रान्चाइजीहरूको लागि निश्चित छ । 

टोलीको ट्राभल–स्टेदेखि लिएर चियर लिडर र सपोर्ट स्टाफको खर्च, फ्रेन्चाइजी

आईपीएलको दौरान फ्रेन्चाइजीहरूले खेलाडी लिलामी, उनीहरूको एक मैदानबाट अर्कोमा यात्रा खर्च, होटल बुकिङ जस्ता अन्य खर्चहरू व्यवस्थापन गर्छन्। त्यसका अलवा सहायक कर्मचारी,घरेलु मैदानको लागि राज्य बोर्डको शुल्क, खेलाडीहरूको प्रशिक्षण र मनोरञ्जन र चियर्स लिडरमा खर्च हुन्छ । 

चियर लिडरहरूलाई प्रति खेल १२ देखि १५ हजार रुपैयाँ

मैदानमा प्रत्येक चौका–छक्का पछि, खेलाडी र दर्शकहरूको उत्साह बढाउन फ्रेन्चाइजले चियर लिडरहरूलाई मोटो रकम पनि दिने थियो।

मिडिया रिपोर्टका अनुसार उनीहरूलाई एक खेलका लागि १२,००० देखि १५,००० रुपैयाँ दिइन्छ।

कोलकाताको टोलीले चियर लिडरहरूलाई सबैभन्दा बढी भुक्तानी दिन्छ। मिडिया रिपोर्टहरूका अनुसार टोलीले प्रत्येक चियर लिडरलाई प्रति खेल २४,००० रुपैयाँ दिन्छ।

जबकि मुम्बई र बैंगलोर टोलीले प्रति खेलका लागि २०,००० रुपैयाँ तिर्छन्।

अहिलेसम्म कुन फ्रेन्चाइजीले कनि खर्च गरे त? 

मुम्बाई इन्डियन्स ७९४.४९ करोड

चेन्नई सुपर किंग्स ६७४.४३ करोड

कोलकाता नाइट राइर्डस ७६९.२९ करोड

लखनाऊ सुपर जायन्ट १७९.८० करोड

रोयल च्यालेन्जर्स बैंग्लोर ८२१.८५ करोड

राजस्थान रोयल्स ५२४.२९ करोड

सनराइजर्स हैदरावाद ५५६.६७ करोड

पञ्जाब किंग्स ६८६.५६ करोड

गुजरात टाइटन्स १७४.३० करोड

सुरुका वर्षहरूमा समस्या, अहिले टोलीको खर्च कम, नाफा बढी छ

आईपीएलको सुरुका वर्षहरूमा टोलीहरूका लागि निश्चित रूपमा समस्या थियो। त्यस अवधिमा बीसीसीआईले धेरै अवसरमा टोलीलाई आर्थिक सहयोग पनि गरेको थियो।

तर अब चीजहरू परिवर्तन भएको छ। प्रत्येक सिजन प्रायोजन र ब्रान्डिङबाट मात्रै टोलीले करोडौं कमाउँछन्।

यो आम्दानी बाहेक, फ्रेन्चाइज मालिकले खेलाडीहरूलाई आफ्नै ब्रान्ड प्रवर्द्धन गर्न पनि दिन्छ। अर्थात् कमाई बाहेक आफ्नै ब्रान्डको प्रवद्र्धन पनि हुन्छ ।

यस्तो अवस्थामा आईपीएल टोली चलाउनु व्यापारिक घरानाका लागि आकर्षक सम्झौता भएको छ । त्यसपछि मात्र मालिकहरूले गुजरात र लखनउको टोलीका लागि १२ हजार करोड रुपैयाँसम्म तिर्न राजी भएका हुन् ।

आगामी दिनमा आईपीएलको बढ्दो लोकप्रियतालाई हेर्दा टोलीको कमाई अझै बढ्ने अनुमान गरिएको छ ।